اوراق صکوک چیست؟

اوراق صکوک ابزار نوین مالی است که در کشورهای اسلامی به جای اوراق قرضه به کار گرفته می‌شود.

در کشورهایی که دارای جمعیت مسلمان زیادی هستند، استفاده از ابزارهای مالی متعارف مانند اوراق قرضه، کارایی و مقبولیتی ندارد. بر این اساس دولت‌ها و شرکت‌های اسلامی و یا شرکت‌های اسلامی فعال در کشورهای غیراسلامی که بدنبال تأمین مالی و مدیریت بدهی خود هستند نیازمند یافتن جایگزین‌هایی مطابق با اصول اسلامی می‌باشند.

در سال‌های اخیر رشد ابزارهای مالی اسلامی که به صکوک شهرت یافته بسیار چشمگیر بوده است. کشورهای بحرین، مالزی، قطر و المان به عنوان پیشگامان در این زمینه شناخته شده‌اند.

در حالت کلی می‌توان صکوک را اوراق بهادار مبتنی بر دارایی، با درآمد ثابت یا متغیر، قابل معامله در بازار ثانویه و مبتنی بر اصول شریعت دانست.

اصطلاح صکوک برگرفته از واژه عربی صَک به معنای چک، نوشته بدهکار، سفته و قبض بدهی است و به طور معمول، به عنوان اوراق قرضه اسلامی تعریف می‌شود.

تمایزی که میان این دو تعریف از صکوک وجود دارد، اساسی و مهم است، چرا که با تاکید بر این تفاوت، هدف از به کارگیری صکوک به عنوان ابزاری جدید در بانکداری اسلامی، تقلید از اوراق قرضه مبتنی بر بهره در بانکداری معمول نیست، بلکه ایجاد ابزاری ابتکاری است که منطبق بر قوانین شریعت اسلام باشد.

صکوک به عنوان اوراق بهادار با پشتوانه مالی تعریف می‌شود که باید خود دارای ارزش باشد و نمی‌تواند براساس فعالیت‌های سفته بازی و سوداگرانه و در واقع فعالیت‌هایی که بدون خلق ارزش و کار صورت می‌گیرند، سودآوری داشته باشد.

اوراق بهادار صکوک منابع مالی را با پشتوانه ترازنامه و دارایی‌های فیزیکی شرکت‌های خاص جذب می‌کنند.

استفاده از لفظ صکوک جهت ابزارهای مالی اسلامی برای نخستین بار در سال ۲۰۰۲ در جلسه فقهی بانک توسعه اسلامی پیشنهاد شد. بعد از آن سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی اقدام به معرفی انواع صکوک نمود که عبارتند از:

• اوراق قرض الحسنه
• اوراق مُرابحه
• اوراق اجاره
• اوراق منفعت
• اوراق استصناع
• اوراق مشارکت
• اوراق مُضاربه
• اوراق مزارعه
• اوراق سلف (سلم)
• اوراق جعاله
• اوراق خرید دین
• اوراق رهنی بیمه اتکائی
  
  از بین این اوراق صکوک قرض الحسنه، مرابحه ، اجاره ، مضاربه و منفعت کاربرد بیشتری دارند.
  

  اوراق قرض الحسنه
  

  اوراق قرض الحسنه اوراق بهاداری است که براساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شود و به موجب آن قرارداد، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی آن‌ها به دارندگان اوراق بدهکار است و بایستی در سر رسید به آنان بپردازد.

  ماهیت اوراق قرض الحسنه
  

  دولت‌ها و مؤسسه‌های خیریه خوشنام و معروف می‌توانند برای انجام طرح‌های عام المنفعه یا برای ایجاد ارتباط بین صاحبان وجوه خیر که قصد دارند بخشی از وجوه خود را به صورت قرض الحسنه در اختیار نیازمندان قرار دهند و متقاضیان وام قرض الحسنه، از ابزار مالی اوراق قرض الحسنه استفاده کنند، به این بیان که دولت یا مؤسسه خیریه با انتشار اوراق قرض الحسنه با سررسیدهای معین وجوه مازاد افراد خیّر را جمع آوری کرده در طرح خاص سرمایه گذاری می‌کند و یا به صورت مستقیم یا از طریق صندوق‌های قرض الحسنه یا بانک‌ها به افراد نیازمند وام قرض الحسنه می‌پردازد. سپس از طریق محل بودجه سالانه یا از طریق جمع آوری اقساط وام‌های قرض الحسنه، اوراق قرض الحسنه سررسید شده را تسویه حساب می‌کند.
  
  

  انواع اوراق قرض الحسنه
  

  اوراق قرض الحسنه که از طرف متفکران مسلمان پیشنهاد و در برخی کشورها به مرحله اجرا نیز رسیده دو نوع می باشد:

1. اوراق قرض الحسنه بدون جایزه
2. اوراق قرض الحسنه با جایزه
   

   کاربردهای اوراق قرض الحسنه
   

   اوراق قرض الحسنه حداقل در سه زمینه با عملکردی موفق و کارآمد همراه است:

1. تأمین مالی طرح های عام المنفعه
2. تأمین سرمایه اشتغال اقشار کم درآمد
3. اعطای قرض الحسنه جهت نیازهای ضروری

 

اوراق مرابحه چیست؟

به جهت اختلاف انواع اوراق مرابحه، نمی توان تعریف جامع و دقیقی از این اوراق ارایه کرد اما در نگاه عام می توان گفت: اوراق مرابحه اوراق بهاداری است که دارندگان آنها به صورت مشاع، مالک دارایی مالی (دِینی) هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده است و دارنده ی ورق مالک و طلبکار آن دین است. این اوراق بازدهی ثابت داشته و قابل فروش در بازار ثانوی می باشند.

انواع اوراق مرابحه

برای اوراق مرابحه انواع مختلفی پیشنهاد و برخی به مرحله اجرا گذاشته شده است. مهمترین آنها عبارتند از:

1. اوراق مرابحه تأمين مالي
2. اوراق مرابحه تأمين نقدينگي
3. اوراق مرابحه تشکيل سرمايه شرکت هاي تجاري
4. اوراق مرابحه رهنی
   
   

   بازار ثانويه اوراق مرابحه
   

   همه ی انواع اوراق مرابحه از نوع ابزاره اي مالي انتفاعي با سود معين مي باشد، بر اين اساس مي تواند اهداف و سليقه هاي بخش مهمي از صاحبان وجوه مازاد که قصد سرمايه گذاري بدون ريسک دارند را پوشش دهد. در نتيجه، اگر مشکل فقه ي نداشته باشد، قابليت خريد و فروش در بازار ثانوي را خواهد داشت. در نوع اول، دوم و چهارم اوراق مرابحه، در حقيقت دارنده ی ورق مرابحه، مالک سند مالي با سررسيد معين است؛ بنابر اين، مي تواند با توجه به نرخ تنزيل، آن را به مبلغي کمتر از قيمت اسمي به شخص ثالث (خريدار) بفروشد، تفاوت قيمت خريد و قيمت اسمي ورق سود خريدار از سرمايه  گذاري در اوراق مرابحه خواهد بود که نرخي معين است. در حقيقت، مالک در نوع سوم دارنده ی ورق مرابحه، مشاع بخشي از دارايي ناشر اوراق (شرکت تجاري) است و با فروش ورق، مالکيت خود را از آن دارايي مشاع واگذار مي کند و خريدار ورق، مالک آن دارايي شده و به تبع آن ، دريافت کننده ی سود ناشر از محل فعاليت خريد و فروش مرابحه اي خواهد بود، اين نرخ نيز تقريباً معين است.

 

اوراق اجاره چیست؟

یکی از مهمترین انواع صکوک معرفی شده، صکوک اجاره است. صکوک اجاره در حقیقت اوراق بهاداری است که دارنده آن به صورت مشاع، مالک بخشی از دارایی است که منافع آن بر اساس قرارداد اجاره به مصرف کننده یا بانی واگذار شده است. در صکوک اجاره حق استفاده از منافع دارایی یا مجموعه ای از دارایی ها، در برابر اجاره بها ازمالک به شخص دیگری منتقل می شود. مدت قرارداد اجاره مشخص است و می توان اجاره بها را در ابتدای دوره، انتهای دوره، با سررسیدهای ماهانه، فصلی یا سالانه پرداخت کرد. از آن جا که صکوک اجاره اوراق بهاداری است که بیان گر مالکیت مشاع فرد است، می توان آن را در بازار ثانویه و به قیمتی که به وسیله عامل های بازار تعیین می شود، معامله کرد.

 

 

انواع اوراق اجاره :

اوراق اجاره را مي توان به روشهاي مختلفي دسته بندي كرد. اين اوراق را بر اساس نوع عقد مي توان به دو دسته اوراق اجاره عادي و اوراق اجاره به شرط تمليك و بر اساس نوع باني به دو دسته شركتهاي عادي و موسسات مالي (بانكها و موسسات مالي و اعتباري غير بانكي و ليزينگها) تقسيم نمود. یا مي توان اوراق اجاره را با توجه به هدف انتشار به سه دسته شامل اوراق اجاره تأمين دارايي، اوراق اجاره تأمين نقدينگي و اوراق اجاره رهني تقسيم نمود که به صورت زیر تعریف میشوند :

اوراق اجاره تأمين دارايي: اوراق اجاره تأمين دارايي، اوراقي است كه در آن نهاد واسط، يك دارايي (يا مجموعه اي از دارايی ها) را از طرف سرمايه گذاران، از فروشندهاي خريداري نموده و به باني اجاره ميدهد. از آنجا كه اوراق اجاره جهت به دست آوردن يك دارايي خاص براي باني توسط واسط منتشر مي شود، لذا به این اوراق، اوراق اجاره تأمين دارايي گفته مي شود. مانند شركت هاي ليزينگ.

اوراق اجاره رهني: نوع دوم اوراق اجاره بيشتر مورد استفاده بانكها، ليزينگها و موسسات اعتبار دهنده مي باشد. در اين نوع از اوراق، باني (بانك) تسهيلاتي كه قبلاً در قالب عقد اجاره به شرط تمليك پرداخته كرده را به شخص ثالثي (واسط) مي فروشد. بنابراين ابتدا واسط، اوراق اجاره را منتشر مي نمايد و سپس دارايي هايي كه بانك در قالب عقد اجاره به شرط تمليك در طي زمان به افراد مختلفي داده است را از وي خريداري مي نمايد. با فروش اين دارايي ها رابطه باني و واسط قطع مي شود و واسط از طرف سرمايه گذاران مالك دارايي هايي مي شود كه باني آنها را قبلاً به صورت اجاره به شرط تمليك به گيرندگان تسهيلات واگذار نموده است .

اوراق اجاره تامين نقدينگي: در اين نوع از اوراق اجاره، واسط با واگذاري اوراق به مردم و جمع آوري وجوه، به وكالت از طرف آنها يك دارايي (ثابت مشهود) را از باني خريداري كرده سپس مجددا به (باني) اجاره مي دهد. به عبارت ديگر اين نوع از اوراق، مبتني بر فروش و اجاره مجدد است. در اين حالت باني با استفاده از اوراق اجاره، اقدام به تأمين نقدينگي مورد نياز خود مي كند. به بيان ساده مي توان گفت باني توانسته است با وثيقه قرار دادن دارايي خود، مبلغي را جهت رفع نيازهاي نقدينگي خود كسب نمايد. اين عامل سبب نامگذاري اين اوراق به اوراق تامين نقدينگي شده است زيرا مثلاً شركتي كه نيازمند وجه نقد است دارايي خود را مي فروشد و آن را به صورت اجاره به شرط تمليك مجدداً به دست مي آورد. در اين نوع از اوراق نيز اجاره دارايي به صُور مختلف قابل تصور است.

اوراق مُضاربه چیست؟

مضاربه در لغت یعنی تجارت با سرمایه دیگری و در اصطلاح عبارت است از اینکه شخصی (مالک) ،مالی (سرمایه) را به دیگری (عامل) بدهد و در مقابل، سهم معینی از سود آن سرمایه را بگیرد، سود اوراق مضاربه بستگی کامل به سود فعالیت تجاری خواهد داشت.

سود فعالیت تجاری نیز گرچه تا حدودی قابل پیش بینی است، اما در عمل تابع عوامل مختلفی است که احتمال دارد مغایر با پیش بینی درآید. درنتیجه سود اوراق کاملا متغیر و در پایان دوره مالی قطعی می شود.

علمای شیعه برخلاف اهل تسنن عقد مضاربه را منحصر در تجارت می دانند، به همین جهت در ایران این عقد تنها در تجارت منعقد میگردد.

انواع اوراق مُضاربه:

اوراق مُضاربه خاص : جهت انجام فعالیت تجاری خاص، عرضه شده و پس از اتمام آن فعالیت، سود حاصل تقسیم می گردد.

اوراق مُضاربه عام باسررسید : در این اوراق بانی، باسررسید معین (مثلا سه سال یا پنج سال) و با دوره های مالی مشخص (مثلا سه ماه یا شش ماه یا یکسال) اوراقی را منتشر می نماید سپس با سرمایه حاصل به تجارت می پردازد. در این حالت معمولا فعالیت خاصی برای بانی معین نمی گردد.

اوراق مُضاربه عام بدون سرسید: این اوراق در فعالیت و پرداخت سود همانند حالت قبل عمل نموده تنها با این تفاوت که سررسید ندارد و تا انحلال شرکت این اوراق دارای اعتبار بوده و در هر دوره مالی سود پرداخت می نمایند .

اوراق منفعت

ورق منفعت سند مالی بهاداری است که بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی بادوام است که در ازای پرداخت مبلغ معینی به وی منتقل شده است مانند گواهی حق اقامت در هتل معین برای روز معین، حق استفاده از خدمات آموزشی دانشگاه برای ترم یا سال معین، حق استفاده از یک ساعت پرواز برای مقصد معین و حق استفاده از خدمات حج یا عمره برای سال معین.

کاربردهای اوراق منفعت

اوراق بهادار منفعت در دو بخش عمده می تواند به کار گرفته شود:

1. واگذاری منافع آینده دارایی های بادوام
2. واگذاری خدمات آینده
   
   

مزایای اوراق صکوک

برخی از مزایای انتشار اوراق صکوک را می‌توان به شرح زیر بیان نمود:

• صکوک نقدینگی بانی را افزایش می ‌دهد.
• دارایی‌هایی که نقدینگی پایینی دارند و یا غیر‌نقد هستند از ترازنامه خارج شده و وجوه نقد جایگزین آن می شود.
• با اینکه قسمتی از دارایی‌ها از شرکت بانی جدا می‌شود اما با این حال باز هم بانی می‌تواند از دارایی‌ها استفاده کند.
• از آنجا که صکوک با پشتوانه‌ی دارایی‌منتشر می‌شود لذا دارای ریسک کمتر است و هزینه‌ی تأمین مالی را نیز کاهش می‌دهد.یک راه دیگر کاهش هزینه‌ی تأمین مالی استفاده از افزایش اعتبار است.
• صکوک با فراهم کردن امکان تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار به توسعه‌ی بازار سرمایه کمک می‌کند.

چنانچه برای دادوستد اوراق صکوک یک بازار ثانویه فراهم می‌شود، آنگاه قابلیت نقدشوندگی این اوراق هم افزایش می‌‌یابد.

تفاوت صکوک با اوراق قرضه

اوّل اینکه صکوک بیانگر مالکیت یک دارایی مشخص است در حالی که اوراق قرضه فقط حاکی از تعهد بدهی هستند. یعنی رابطه بین صادرکننده و خریدار اوراق قرضه رابطه وام‌دهنده و وام‌گیرنده است که نرخ بهره وام هم ثابت است و این همان رباست.

 

دومین نکته این است که دارایی موضوع اوراق صکوک از نظر شرعی باید مجاز و صحیح باشد. در حالی که در اوراق قرضه دارایی‌هایی که از نظر اسلام پذیرفته نیست نیز می‌تواند پشتوانه اوراق قرار بگیرد.

 

سوم اینکه اعتبار اوراق قرضه به اعتبار صادرکننده یا ناشر آن وابسته است و با آن سنجیده می‌شود در حالی که اعتبار صکوک به ناشر بستگی ندارد بلکه به ارزش دارایی پشتوانه بستگی دارد.

چهارم اینکه فروش صکوک در بازار ثانویه فروش مالکیت یک دارایی است اما فروش اوراق قرضه فروش بدهی است.

پنجمین تفاوت هم این است که در صکوک امکان افزایش اصل دارایی و در نتیجه ارزش خود ورقه صکوک وجود دارد در حالی که اصل بدهی در اوراق قرضه قابلیت افزایش ندارد.

در برابر این 5 تفاوت، وجوه تشابه صکوک و اوراق قرضه هم شامل قابلیت نقدشوندگی در بازار ثانویه، درجه‌بندی اعتباری توسط مؤسسات رتبه‌بندی ، قابلیت افزایش اعتبار و تنوع در طراحی و عرضه هستند.

نگاه آخر

بــه نظــر میرســد، بــا ایــن موفقیت هــا، صکوکــی کــه تــا پیــش از ایــن، نامــی نه چنــدان شــناخته شــده حتــی بــرای برخــی از فعــالان بــازار ســرمایه در ایــران داشـت، بـه یکـی از بازیگـران مهـم ایـن بـازار تبدیـل شـده اسـت و در میان مـدت و بلندمـدت خواهـد توانسـت سـرمایه گذاران خـرد و غیـر حرفـه ای را نیـز بـه سـمت خـود جلـب نمایـد، زیـرا از یـک سـو همخوانـی آن بـا مقـررات دینـی، نظـر بسـیاری از اهل شریعت را بـه خـود جلـب نمـوده و از سـوی دیگـر، در برخـی از مـوارد بـا توجـه بـه ریسـک پاییـن و حتـی اغلـب صفـر آن، رقیبـی بـزرگ بـرای سـایر فرصتهـای ســرمایه گذاری موجــود در بــازار ســرمایه و سیســتم بانکــی اســت. این روزها شــاهد اقبــال روزافــزون ســرمایه گذاران مســلمان بــه صکــوک هســتیم به طوری کــه کشــورهای غربــی نیــز بــه ایــن امــر مبــادرت ورزیده انــد. امیدواریــم شــاهد پویایــی و گســترش هرچــه بیشــتر بــازار پــول و بــازار ســرمایه اسـلـامی در میهــن عزیزمــان باشــیم.